اقتصادهای درحال توسعه در دام درآمد متوسط - وبلاگ هلن

به گزارش وبلاگ هلن، به منظور آشنایی هرچه بیشتر علاقه مندان با مفاهیم مالی و به کارگیری صحیح این موارد در تحلیل های مالی، ایده تهیه و ارائه بروشورهایی با عنوان اقتصاد به زبان ساده در معاونت مالی اتاق ایران مطرح شده و توسط مرکز پژوهش های اتاق ایران به اجرا درآمده است. در پنجاهمین شماره این مجموعه، به موضوع دام درآمد متوسط پرداخته شده است.

مفهوم دام درآمد متوسط

همه اقتصادهای درحال توسعه، هم زمان با دو هدف مهم روبرو هستند. برطرف فقر و چیرگی بر عقب ماندگی. این اقتصادها در کوشش هستند تا ضمن برطرف فقر، فاصله خود با اقتصادهای پیشرو را کم نموده و به همپایی با این اقتصادها دست پیدا نمایند. در سه دهه اخیر چند کشور شرق آسیا توانسته اند به این مهم دست یابند و بعضی دیگر از اقتصادهای این منطقه (شامل چین، ویتنام، مالزی، هند) در حال تجربه نرخ های رشد بالا و کاهش فاصله با اقتصادهای پیشرفته بوده اند؛ اما علی رغم موفقیت ذکر شده، بسیاری از اقتصادها در دستیابی به همپایی ناکام بوده اند.

این ناکامی به گیر افتادن این اقتصادها در دام درآمد متوسط نسبت داده شده است. به همین دلیل در نسخه پنجاهم بروشور اقتصاد به زبان ساده به موضوع دام درآمد متوسط پرداخته شده و تعریف این مفهوم، دلایل گیر کردن در دام درآمد متوسط، احتیاجمندی های عبور از آن و شرایط اقتصاد ایران تشریح شده است. دام درآمد متوسط به شرایطی اطلاق می گردد که طی آن کشور درحال توسعه، علی رغم تجربه خروج از شرایط فقر (کاهش شدید جمعیت زیر خط فقر) و رسیدن به درآمد سرانه بیش از 2 هزار دلار، برای سال ها و شاید دهه ها دچار روندهای نوسانی رشد و الگوهای حرکت - توقف می گردد. به این معنی که رشد برای بعضی سال ها مثبت بوده و در ادامه دچار رکود می گردد و از همین رو این اقتصادها در کاهش فاصله با کشور پیشرو با مشکل روبرو می گردد.

دلایل گیر افتادن در دام درآمد متوسط را می توان در سه سطح ملی، بخشی و شرکتی تقسیم بندی کرد که در بروشور حاضر به تفصیل دلایل مذکور ارائه شده است. از منظر ملی، دام درآمد متوسط به تغییر هزینه نیروی کار و کاهش مزیت فراوری کالاهای کاربر در فرآیند رشد نسبت داده می گردد. از منظر بخشی، کشورهای درآمد متوسط با مشکل اتکا به بخش های دارای افق رشد محدود یا مشکل ارزش افزایی روبرو هستند. از منظر شرکتی (بنگاهی) نیز دام درآمد متوسط به مسائل شرکت های کشورهای درآمد متوسط در دستیابی به فناوری پیشرفته و رقابت با شرکت های پیشرو (در سطح جهانی) نسبت داده می گردد.

ازنظر محققان، رمز توسعه یافتگی پایدار و عبور از دام درآمد متوسط در ایجاد توانمندی های فناورانه و سیستم های نوآوری در سطح ملی، بخشی و بنگاهی (شرکتی) است. بدون داشتن توانمندی فناورانه قوی، صادرات پایدار و رشد مالی مستمر امکان پذیر نیست. همچنین برای عبور از دام درآمد متوسط احتیاج به تنوع بخشی به فراوریات وجود دارد. در سطح ملی، کشور درآمد متوسط احتیاجمند عبور از اتکا به فراوریات مبتنی بر مزیت منابع و نیروی کار به فراوریات مبتنی بر کارایی و فناوری است. به تعبیر دیگر این اقتصاد به جای تکیه بر مزیت نسبی باید به مزیت رقابتی و خلق مزیت دست پیدا کند.

از منظر سیاست های ملی، کشورهای درآمد متوسط برای خلق مزیت، احتیاجمند سطح بالایی از سرمایه انسانی هستند. این کشورها باید بتوانند نیروی انسانی متخصص برای دستیابی به توان ابداع و اختراع و بهبود کیفیت فراوریات پرورش دهند. این مسئله هم احتیاجمند کیفی شدن و مسئله محور شدن نظام آموزشی و هم احتیاجمند تحول در نظام اجتماعی برای در برگرفتن ترجیحات نیروهای متخصص و قانع کردن آنها برای عدم مهاجرت است.

در سطح بخشی، دستیابی به توانمندی های فناورانه، احتیاجمند طی کردن مرحله تنوع یابی محصولات و به دست آوردن توانمندی فراوری محصولات متنوع تر و بسط فعالیت در رشته فعالیت های بیشتری است. درواقع مطالعات متأخر نشان می دهند که دستیابی به توسعه نه صرفاً با تخصصی شدن در فراوری بعضی محصولات بلکه ابتدا با تنوع یابی و دستیابی به توان فراوری محصولات بیشتر و سپس با تخصص یابی در فراوری محصولات دارای قابلیت بیشتر برای کشور درحال توسعه در زمینه دستیابی به مرز فناوری و پیشگامی در آنها قابل تحقق است.

در سطح شرکت (بنگاه) نیز دستیابی به توانمندی فناورانه در فعالیت های تخصصی اهمیت دارد. دستیابی به توانمندی فناورانه احتیاجمند طی کردن فرایند یادگیری است. با توجه به اینکه فناوری ها دارای چرخه عمر بوده و هر فناوری پس از مدتی منسوخ می گردد، سه راستا رشد نظیر راستا تقلیدی، پرشی و ابداعی پیش روی شرکت های کشورهای درآمد متوسط وجود دارد که در بروشور به شرح روش های مذکور پرداخته شده است.

شرایط اقتصاد ایران

اقتصاد ایران در سال های پس از جنگ جهانی دوم، با دستیابی به درآمد متوسط، برای چند دهه است که در شرایط درآمد متوسط گیر افتاده است. در این میان تحولات و شوک های خارجی مانند جنگ و تحریم، در ناکامی اقتصاد ایران در دستیابی به همپایی مؤثر بوده اند اما به نظر می رسد اقتصاد ایران در حال حاضر برای دستیابی به همپایی راه دشواری در پیش رو دارد.

اقتصاد ایران در حال حاضر بیش از هر چیز احتیاجمند عادی سازی روابط (خروج از شرایط تحریم) و فراوری محوری (سودآوری بیشتر فعالیت های فراوریی در مقابل فعالیت های رقیب) در درجه اول است. در ادامه اقتصاد تنها در شرایطی قادر به استمرار بخشی به رشد خود و دستیابی به همپایی خواهد بود که بتواند وابستگی به نفت را کاهش داده و تنوع بخشی به فراوریات خود و بهبود قابلیت های دست یابی به توانمندی فناورانه را چه در سطح ملی، چه در سطح بخشی و چه در سطح بنگاه تحقق بخشد. همچنین این نکته قابل توجه است که فراوری محوری در سطح ملی، تنوع یابی در سطح بخشی و تحقق اقتصاد مقیاس و دستیابی به توانمندی رقابت پذیری جهانی در سطح بنگاه برای خروج از دام درآمد متوسط دارای اهمیت است.

متن کامل پنجاهمین شماره بروشور اقتصاد به زبان ساده با موضوع دام درآمد متوسط را اینجا مشاهده کنید.